Willemsen/ Een pionier op Flores. Jilis Verheijen [1908-1997] missionaris en onderzoeker

Jilis Verheijen (1908-1997) is een van de vele jonge mannen die zich in zijn tijd geroepen voelen om naar de missie te gaan. Hij meldt zich in 1921 aan bij de Societas Verbi Divini en wordt na dertien jaar studie benoemd voor Flores. Vrijwel vanaf het begin verdiept Verheijen zich - naast de zielzorg - in de inheemse talen en doet hij etnografisch onderzoek. In de loop van de jaren breidt zijn belangstelling zich uit naar flora en fauna.

Na de Japanse inval in 1942 wordt Verheijen geïnterneerd en naar verschillende kampen op Sulawesi getransporteerd. Daar komt hij in aanraking met andersdenkenden, die ertoe bijdragen dat hij met een nieuwe blik gaat aankijken tegen zijn eigen overtuigingen op zowel missionair als wetenschappelijk gebied. Tijdens een herstelverlof in 1948 studeert Verheijen enkele semesters etnologie en algemene taalwetenschap in Utrecht. Mede door de veranderde politieke omstandigheden en nieuwe ideeën over de aanpak van het missiewerk voelt hij na terugkeer in Indonesië steeds sterker de behoefte zich uitsluitend te richten op onderzoek en publicatie. Vanaf 1959 kan hij worden vrijgesteld van zijn pastorale werk en schrijft hij een veertigtal boeken en artikelen, waarvan het belangrijkste het Manggarai-Indonesia woordenboek is. Zijn grote verdienste is dat hij op verschillende terreinen van wetenschap uniek materiaal verzamelde, lang voordat academici West-Flores als onderzoeksgebied zagen. Met zijn publicaties en verzamelingen legde Verheijen - naast lexicograaf ook etnograaf, ornitholoog en botanicus - de basis voor verder diepgaand onderzoek.

De keuze voor de wetenschap stelde Verheijen voor verschillende dilemma's. Hij moest zijn positie bepalen in het spanningsveld tussen geloof en wetenschap, tussen zijn opdracht om in de samenleving in te grijpen en zijn groeiende neiging tot distantie. Deze biografie plaatst zijn persoonlijke motieven en doelstellingen binnen de wijdere missionaire beweging, waarvan Verheijen - wiens leven bijna de hele twintigste eeuw omspande - de opkomst, bloei en neergang meemaakte.