Het cultuurbegrip van Emmanuel Levinas

Het begrip 'cultuur' in termen van eigen en vreemd is meer dan ooit een hot item: kritische vragen over de eigen cultuur en die van de ander geven blijk van een groeiende desoriëntatie. Juist hier weet de Frans-Joodse filosoof Emmanuel Levinas vanuit een eigen cultuurbegrip onze noties over cultuur in het algemeen en die van het Westen in het bijzonder te verrijken met inzichten die van een breed wijsgerige én diep existentiële doorleefdheid getuigen. Maar wat voor cultuurbegrip is dat? Levinas analyseert de twintigste-eeuwse (post)moderne cultuur en multiculturele complexiteit, en leidt ons over "de culturele betekenissen" (les significations culturelles) naar de oorspronkelijkheid - "de ene Zin" (le sens unique) - van de cultuurgenese, alwaar we zijn denkweg volgend, het gebied van de metafysica betreden richting de grond(voor)waarden van de cultuur. Filosoof Dick van Biemen onderwerpt twee teksten van Levinas, 'La signification et le sens' (1964) en 'Détermination philosophique de l'idée de culture' (1983) aan een integrale exegese; teksten waarin Levinas al het 'cultuurlijke' nauwgezet analyseert en vervolgens zijn cultuurbegrip overtuigend expliciteert. Dit resulteert in een kritische confrontatie van het westers vrijheidsidealisme met Levinas' verantwoordelijkheidsrealisme - dat laatste door de Franse filosoof benoemd als een "doorbraak van het menselijke in de barbarij van het zijn". Levinas' specifieke cultuurbegrip en de even wijsgerige als spirituele wijze waarop hij het potentieel van de complexe notie cultuur verkent en verduidelijkt, werden niet eerder zo grondig geanalyseerd. Van Biemens onderzoek situeert zich hiermee in de 'third-wave' van Levinas-studies, gericht op de sociaal-culturele en ecologische kwesties betreffende een rechtvaardige en leefbare wereld, waar Levinas zelf niet meer aan toekwam, maar waarvan de doordenking vruchtbare inspiratie vindt in zijn metafysisch cultuurbegrip.